ΣΤΟΥΣ ΙΕΡΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Εισαγωγικά
Η Μεγάλη Εβδομάδα εορτάζεται στους ναούς της Θεσσαλονίκης με κατάνυξη και με πλήθος εκκλησιαστικών ακολουθιών Οι πιστοί συμμετέχουν ενεργά και προετοιμάζονται για το χαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασης του Χριστού. Στους δρόμους και τις γειτονιές είναι εμφανή τα έθιμα και οι λαϊκές παραδόσεις που συνδέονται με αυτήν την περίοδο.
Σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο «Μεγάλη καλούμε την Εβδομάδα, όχι λόγω του μήκους των ωρών, αλλά επειδή το πρόσωπο είναι ο Κύριός μας».Τα γεγονότα που διαδραματίζονται είναι μεγάλα, θαυμαστά και σωτήρια για την ανθρώπινη ύπαρξη και ψυχή!
Η προσκυνήτρια Αιθερία (4ος αιώνας), στο περίφημο Οδοιπορικό της στους Αγίους Τόπους, μας αναφέρει ότι στα Ιεροσόλυμα χρησιμοποιούσαν τον χαρακτηρισμό «Μεγάλη Εβδομάδα».
Η περίοδος αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με πλήθος τελετουργικών, που συναντά κανείς σε όλους τους ναούς της πόλης μας και με έθιμα και λαϊκές παραδόσεις, με ευρύτατη διάδοση ανάμεσα στους πιστούς.
Το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων έχουν τη μοναδική θέση στο εκκλησιαστικό έτος ως μέρες χαράς ανάμεσα στη Μεγάλη Σαρακοστή και τον θρήνο της Μεγάλης Εβδομάδας. Βρίσκονται έξω από την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η οποίατελειώνει την Παρασκευή προ των Βαΐων.
Σύμφωνα με τα αρχαία Tυπικά, τον Βυζαντινό μοναχό, σπουδαίο εκκλησιαστικό συγγραφέα και άγιο Θεόδωρο Στουδίτη και τη μαρτυρία του Τριωδίου (εκκλησιαστικού βιβλίου), την Κυριακή των Βαΐων «τρώγεται ψάρι», επειδή θεωρείται μεγάλη Δεσποτική εορτή. ΄Ετσι διακόπτεται η αυστηρή νηστεία (δηλαδή ηαποχή από συγκεκριμένες τροφές) της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που έχει προηγηθεί και εκείνη της Μεγάλης Εβδομάδας που ακολουθεί. Το νόημα της νηστείας σχετίζεται με την εγκράτεια, τη φιλανθρωπία και την προετοιμασία των πιστών, ενόψει του Πάσχα. Με την Κυριακή των Βαΐων αρχίζει η Μεγάλη Εβδομάδα. Κατά την ημέρα αυτή εορτάζεται η ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού
Ομιλία λ΄ εἰς τὴν Γένεσιν.
ΜεγάληΕβδομάδα: «quam hic appellant septimana maior».
στα Ιεροσόλυμα, όπου, κατά τους συγγραφείς των ιερών ευαγγελίων, οι Ιουδαίοι Τον υποδέχθηκαν θερμά, κρατώντας Βάγια (κλάδους φοινίκων- σύμβολα νίκης) και, απλώνοντας στο έδαφος τα ρούχα τους, ζητωκραύγαζαν «Ὡσαννά, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενοςἐνὀνόματι Κυρίου».
Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, διανέμονται από τους ιερείς στους πιστούς τα Βάγια, που έχουν προηγουμένως,κατά την ακολουθία του Όρθρου, ευλογηθεί σε όλους τους ναούς της πόλης.
Το πρωί της Κυριακής των Βαΐων τελείται η Θεία Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ενώ το βράδυ τελείται η Ακολουθία του Νυμφίου.
Οι τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, δηλαδή η Κυριακή των Βαΐων, η Μεγάλη Δευτέρα και η Μεγάλη Τρίτησυνιστούν μία ενιαία, λειτουργική ενότητα, μας προετοιμάζουν πνευματικά για το θείο δράμα και οι εσπερινέςακολουθίες ονομάζονται «Ακολουθίες του Νυμφίου», γιατί ψάλλει η εκκλησία μας το γνωστό τροπάριο «Ἰδού ὁ Νυμφίος ἔρχεταιἐντῷμέσῳτῆς νυκτός […]».
Το μεσονυκτικό τροπάριο, στηριγμένο στην παραβολή των δέκα παρθένων, την οποία διηγήθηκε ο Κύριος, δίνει το στίγμα της απαρχής της Μεγάλης Εβδομάδας: ο Κύριος, ο νυμφίος κάθε ανθρώπινης ψυχής, έρχεται στη μέση της νύχτας και καλεί τους πιστούς να βρίσκονται ανά πάσα στιγμή σε πνευματική ετοιμότητα, με σκοπό να Τον υποδεχθούν, όταν έλθει.
Ολόκληρο το τροπάριο έχει ως εξής: «Ἰδού ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός· και μακάριος ὁ δοῦλος, ὅν εὑρήσει γρηγοροῦντα· ἀνάξιος δε πάλιν, ὅ νεὑρήσει ῥαθυμοῦντα. Βλέπε οὖν, ψυχή μου, μη τῷ ὕπνῳ κατενεχθῆς, ἵνα μη τῷ θανάτῳ παραδοθῇς, και τῆς βασιλείας ἔξω κλεισθῇς· ἀλλά ἀνάνηψον κράζουσα· Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος εἶ ὁ Θεόςἡμῶν, προστασίαις τῶν Ἀσωμάτων ἐλέησον ἡμᾶς».
Σε νεοελληνική απόδοση: «Ιδού, ο Νυμφίος Χριστός θα έρθει ξαφνικά τα μεσάνυχτα. Κι είναι μακάριος ο άνθρωπος που θα βρει ξύπνιο πνευματικά, ενώ από την άλλη είναι ανάξιος αυτός που θα βρει ράθυμο και αμελή. Πρόσεξε, λοιπόν, ψυχή μου μη τυχόν νικηθείς από τον ύπνο, για να μη παραδοθείς στον θάνατο της αμαρτίας και βρεθείς έξω από τη βασιλεία του Θεού, αλλά σύνελθε, φωνάζοντας δυνατά, άγιος, άγιος, άγιος είσαι Θεέ μας, ελέησέ μας με την προστασία των αγίων αγγέλων».
Επίσης, το πρωί των τριών πρώτων ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας, σε όλους τους ναούς της μητρόπολης Θεσσαλονίκης, τελείται η προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Είναι μία από τις ωραιότερες και κατανυκτικότερες ακολουθίες της Εκκλησίας μας. Διαβάζονται αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη (από την Έξοδο και τον Ιώβ). Η λειτουργία αυτή δεν έχει τον πανηγυρικό και θριαμβευτικό τόνο των άλλων λειτουργιών (του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου), αλλά δεσπόζει σε αυτή το πένθιμο και κατανυκτικό στοιχείο.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας στόλισαν τη Μεγάλη Εβδομάδα με υμνολογικό περιεχόμενο υψίστης ποιητικής και μουσικής αξίας, το οποίο αποτελεί το απόγειο της παγκόσμιαςεκκλησιαστικής ποίησης.
Κυριακή των Βαΐων απόγευμα
Στην Ακολουθία του Νυμφίου εκείνης της ημέρας κυριαρχούν δύο γεγονότα:
1. Η ζωή του Ιωσήφ, του επονομαζόμενου Παγκάλου, δηλαδή του ωραίου στο σώμα και την ψυχή, ενδέκατου γιου του πατριάρχη Ιακώβ. Ο Ιωσήφ, ο οποίος πουλήθηκε σκλάβος στους Αιγυπτίους, προεικονίζει με την περιπέτειά του τον ίδιο τον Χριστό και το πάθος Του. Πρόκειταιγιαμία σπουδαία προσωπικότητα της Παλαιάς Διαθήκης, για την οποία διαβάζουμε στο τελευταίο τμήμα του βιβλίου της Γένεσης.
2. Το περιστατικό της άκαρπης συκιάς που ξέρανε ο Χριστός συνέβη την επόμενη μέρα της θριαμβευτικής εισόδου Του στα Ιεροσόλυμα.Γι’ αυτόν τον λόγο βρήκε τη θέση του στην Ακολουθία του Νυμφίου. Αποτελεί ζωντανή προτροπή στους πιστούς για παραγωγή πνευματικών καρπών.
Μεγάλη Δευτέρα απόγευμα
Στην Ακολουθία του Νυμφίου εκείνης της ημέραςθυμόμαστε δύο παραβολές:
1. Των δέκα παρθένων, που μας διδάσκει να είμαστε έτοιμοι και συνετοί, όπως οι πέντε φρόνιμες παρθένες, και γεμάτοι από πίστη και έργα φιλανθρωπίας
Ο Χριστός συχνά χρησιμοποιούσε τις παραβολές. Το 1/3 περίπου της διδασκαλίας του Ιησού καλύπτεται από παραβολές. Ακολουθεί μία γνωστή μέθοδο διδασκαλίας, χάρη στην οποία διδάσκει με απλό τρόπο σπουδαίες αλήθειες στους ανθρώπους.
2. Των ταλάντων, που μας διδάσκει να είμαστε εργατικοί, να καλλιεργούμε και να αυξάνουμε τα πνευματικά μας χαρίσματα.
Oι δύο παραβολές είναι διδακτικότατες και έχουν υψίστη σημασία για τη σωτηρία μας, υπενθυμίζοντάς μας τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου.
Μεγάλη Τρίτη απόγευμα
Στηνακολουθία του Όρθρου θυμόμαστε τη μετάνοια της αμαρτωλής γυναίκας, η οποία άλειψε από ευγνωμοσύνη με πολύτιμο μύρο τα πόδια του ελεήμονα Κυρίου λίγο πριν το Πάθος Του και συγχωρήθηκε για τα αμαρτήματά της, γιατί έδειξε μεγάλη αγάπη και πίστη στον Χριστό.
Το γεγονός αυτό διέσωσαν και οι τέσσερις ευαγγελιστές με κάποιες μικροδιαφορές στις διηγήσεις τους.
Ακόμα, τη μέρα αυτή θυμόμαστε την προδοσία του Ιούδα.
Το τελευταίο τροπάριο στην ακολουθία εκείνης της ημέρας είναι αυτό της ευσεβούς και λογίας ποιήτριας και μελωδού του Βυζαντίου, Κασσιανής μοναχής, η οποία έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοφίλου (829-842). Είναι ένα από τα ωραιότερα τροπάρια της ορθόδοξης εκκλησιαστικής υμνογραφίας
Σύμφωνα με βυζαντινούς χρονογράφους, η Κασσιανή ήταν μία πανέμορφη και πανέξυπνη κοπέλα. Μεταξύ των ετών 820 και του 830, ο αυτοκράτορας Θεόφιλος αναζήτησε τη γυναίκα που θα γινόταν σύζυγός του. Διοργάνωσε μια τελετή για την επιλογή της νύφης, στην οποία πήρε μέρος και η Κασσιανή. Αφού κοίταξε όλες τις υποψήφιες, ο αυτοκράτορας την πλησίασε και της είπε, αναφερόμενος στην Εύα: «Από μία γυναίκα ήρθαν στον κόσμο όλα τα κακά». Η Κασσιανή αποδεικνύοντας την εξυπνάδα της τού απάντησε, αναφερόμενη στην Παναγία: «Και από μία γυναίκα πηγάζουν όλα τα καλά». Η απάντηση της κοπέλας εντυπωσίασε τον αυτοκράτορα, αλλά ,παράλληλα, έθιξε και τον εγωισμό του, καθώς θεωρήθηκε ότι τον αποστόμωσε. Έτσι, διάλεξε για σύζυγό του τη Θεοδώρα. Η επιλογή δε ενός τροπαρίου, γραμμένου από το συγκεκριμένο, ιστορικό πρόσωπο για λειτουργική χρήση, τη Μεγάλη Εβδομάδα, μεταφέρει διαχρονικά μηνύματα για την ισοτιμία των δύο φύλων, αλλά και τη θεϊκή αγάπη προς το γυναικείο φύλο!
και παράλληλα, μεταδίδει ιδιαίτερα μηνύματα για την απεριόριστη αγάπη και συγχωρητικότητα του Θεού.
Μεγάλη Τετάρτη απόγευμα
Το μυστήριο του Ευχελαίου
Τη Μεγάλη Τετάρτη το απόγευμα, μαζί με την ακολουθία του Νιπτήρα, τελείταικαι το μυστήριο του ιερού Ευχελαίου, προς αγιασμό των πιστών, για να θεραπευθούν οι σωματικές και πνευματικές ασθένειές τους.
Το μυστήριο του Ευχελαίου στηρίζεται στα λόγια του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου: «Όταν κάποιος ανάμεσά σας είναι ασθενής, να καλεί τους πρεσβυτέρους (ιερείς) κι αυτοί να προσεύχονται για αυτόν και να τον αλείφουν με λάδι στο όνομα του Ιησού Χριστού. Η γεμάτη πίστη προσευχή θα θεραπεύει
Ολόκληρο το τροπάριο έχει ως εξής: «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖ ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, τὴν σὴν αἰσθομένη Θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν, ὀδυρομένημύρα σοι, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει. Οἴμοι! λέγουσα, ὅτινύξ μοι, ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος, ἔρως τῆς ἁμαρτίας. Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων, ὁ νεφέλαι ςδιεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ· κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆςκ αρδίας, ὁ κλίνας τοὺς οὐρανούς, τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει· καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν, τοῖς τῆςκεφαλῆς μου βοστρύχοις, ὧν ἐν τῷ Παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη. Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους, τίς ἐξιχνιάσει ψυχοσῶστα Σωτήρ μου; Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἒχων τὸ ἔλεος».
Σε νεοελληνική απόδοση: «Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες, σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, έγινε μυροφόρα και σε άλειψε με μύρα πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη: Αλίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτίας κι ο έρωτας της αμαρτίας. Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων, εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας. Λύγισε στα αναστενάγματα της καρδιάς μου, εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γη. Θα καταφιλήσω τα άχραντα πόδια σου, και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου· αυτά τα πόδια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό τα άκουσε να περπατάνε από το φόβο της κρύφτηκε. Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο ποιος μπορεί να τα εξιχνιάσει, ψυχοσώστη Σωτήρα μου; Μην καταφρονήσεις τη δούλη σου, εσύ που έχεις το αμέτρητο έλεος».
τον άρρωστο. Ο Κύριος θα τον κάνει καλά. Κι αν έχει κάνει αμαρτίες, θα του συγχωρούνται».
Στο τέλος της ακολουθίας, γίνεται από τους ιερείς η χρίση(δηλαδή, η επάλειψη)των πιστών με το αγιασμένο έλαιο. Χρίεται σταυροειδώς το μέτωπο, το σαγόνι, οι δύο παρειές, οι παλάμες και η εξωτερική πλευρά των χεριών. Με αυτή τη χρίση, ζητούμε από τον Κύριο να θεραπεύσει το πνεύμα, τις σκέψεις και ολόκληρο τον εσωτερικό μας κόσμο και να δίνει δύναμη σε εκείνα τα μέλη του σώματος, με τα οποία κάνουμε τις περισσότερες πράξεις.
Εκείνη την ημέρα, η Εκκλησία με την υμνολογία της μάς υπενθυμίζει 4 γεγονότα που συνέβησαν λίγο πριν το πάθος του Κυρίου.
- τον ιερό Νιπτήρα,
- τον Μυστικό Δείπνο,
- την προσευχή του Ιησού στον Κήπο της Γεθσημανή και ακόμη ,
- την προδοσία του Ιούδα.
Οι πατέρες της Εκκλησίας μας καθόρισαν να εορτάζουμε τα μεγάλα γεγονότα που συνέβησαν την ημέρα που ο Χριστός μας συνελήφθη. Σύμφωνα με τα ιερά Ευαγγέλια, την πέμπτη ημέρα εκείνης της εβδομάδος ο Κύριος, ως Θεός, γνωρίζοντας τα μέλλοντα να συμβούν, θέλησε να δειπνήσει για τελευταία φορά με τους μαθητές Του. Γι’ αυτό οργάνωσε ένα τραπέζι σε κάποιο υπερώο της Ιερουσαλήμ. Ο δείπνος αυτός έγινε την Πέμπτη το βράδυ και ονομάζεται Μυστικός Δείπνος, επειδή κατά τη διάρκειά του έλαβαν χώρα σπουδαιότατα γεγονότα, τα οποία έχουν σχέση με τη σωτηρία μας και είναι ακατανόητα στο ανθρώπινο μυαλό.
Ο Χριστός έπλυνε τα πόδια των μαθητών Του στο Μυστικό Δείπνο συνοψίζοντας το νόημα της διακονίας Του. Στις μέρες μας συνήθως στον καθεδρικό ναό ο αρχιερέας πλένει τα πόδια 12 ιερέων σε αναπαράσταση του γεγονότος, σύμφωνα με την ακολουθία που περιλαμβάνεται σε ξεχωριστό, λειτουργικό βιβλίο.
Μεγάλη Πέμπτη πρωί
Το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης τελείται στους ναούς της πόλης μας ο Εσπερινός της Μεγάλης Παρασκευής (της επομένης ημέρας) και η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
Το κύριο θέμα της ημέρας είναι η παράδοση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Την ίδια ημέρα, σύμφωνα με λαϊκή παράδοση, αποδεκτή και από την Εκκλησία, οι πιστοί βράζουν αυγά και τα βάφουν με κόκκινο χρώμα, σε ανάμνηση της αιματηρής Σταυρικής θυσίας του Ιησού.
Μεγάλη Πέμπτη απόγευμα
Το βράδυ, στην ακολουθία, διαβάζονται δώδεκα αποσπάσματα από τα Ευαγγέλια (για τον λόγο αυτό, η ακολουθία αυτή είναι γνωστή και ως «τα Δώδεκα Ευαγγέλια»), που περιγράφουν τα γεγονότα από τη σύλληψη έως και την ταφή του Χριστού.
Γίνεται και η τελετή της Σταύρωσης του Χριστού. Μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο βγαίνει ο Εσταυρωμένος. «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας», δηλαδή σε νεοελληνική απόδοση:«Σήμερα κρέμεται στο ξύλο του σταυρού αυτός που κρέμασε τη γη πάνω στα ύδατα», ψάλλει ο ιερέας, την ώρα που περιφέρει τον εσταυρωμένο Ιησού μέσα στον ναό. Μετά την ολοκλήρωση της περιφοράς, ο Σταυρός τοποθετείται στο κέντρο του ναού, οι πιστοί προσκυνούν τον Εσταυρωμένο και εναποθέτουν στεφάνια και άνθη στη βάση Του.
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι μια ξεχωριστή ημέρα για τους Ορθοδόξους. Αποτελεί την κορύφωση του θείου δράματος. Τότε τελείται η «Ακολουθία των Παθών» και θυμόμαστε και βιώνουμε τα Σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού μας, δηλαδή: α) τα πτυσίματα, β) τα μαστιγώματα, γ) τις κοροϊδίες, δ) τους εξευτιλισμούς, ε) τα κτυπήματα, στ) το ακάνθινο στεφάνι και, κυρίως, την ζ) Σταύρωση και η) τον θάνατο του Χριστού.
Μετά τη βραδινή ακολουθία, οι γυναίκες, συνήθως, στολίζουν με άνθη τον Επιτάφιο και το κουβούκλιο, στο οποίο τοποθετείται. Ο Επιτάφιος είναι ένα ύφασμα, πάνω στο οποίο έχει κεντηθεί ή ζωγραφιστεί ο Κύριος νεκρός. Τα άνθη συμβολίζουν τα αρώματα των ενταφιαστών και των μυροφόρων.Συχνά στην Αγία Γραφή τα άνθη χρησιμοποιούνται, για να δοξαστεί η θεϊκή σοφία.
Ο Ιησούς κάνει, επίσης, αναφορά στην παροδική ομορφιά των λουλουδιών, κυρίως στους κρίνους, για να πείσει τους ακροατές Του ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη στη Θεϊκή πρόνοια.
Μεγάλη Παρασκευή πρωί
Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής ψάλλονται οι Μεγάλες Ώρες, οι οποίες περιλαμβάνουν πλήθος εκκλησιαστικών ύμνων και στη συνέχεια ψάλλεται ο Εσπερινός της Μεγάλης Παρασκευής και γίνεται η Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου.
Ακολούθως τοποθετείται στο ξύλινο κουβούκλιο-έπιπλο (που συμβολίζει τη νεκρική κλίνη) ο Επιτάφιος .
Στο κλίμα του Μεγάλου Σαββάτου μάς εισάγει το δοξαστικό του Εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής, το οποίο ψάλλεται στο ρυθμικό, αλλά και θρηνητικό ταυτόχρονα ήχο. Ο Κύριος έχει εκπνεύσει και ο Ιωσήφ, ζητώντας με τόλμη την άδεια από τον Ρωμαίο ηγεμόνα Πιλάτο, κατεβάζει μαζί με τον Νικόδημο το άψυχο σώμα του Ιησού.
Τη Μεγάλη Παρασκευή το πρωί τα εμπορικά καταστήματα παραμένουν κλειστά μέχρι τις 12 το μεσημέρι σε ένδειξη πένθους και σεβασμού.
Μεγάλη Παρασκευή απόγευμα
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής η υμνολογία αφορά την ταφή του Κυρίου από τους Ιωσήφ και Νικόδημο και την κάθοδο της ψυχής Του στον Άδη, όπου κήρυξε σε όλους τους κεκοιμημένους.
Κατά τη διάρκεια της ακολουθίας, ψάλλονται σε τρεις στάσεις (μέρη) τα εγκώμια, μικρά τροπάρια, πολύ αγαπητά στον λαό, αγνώστου ποιητή. Τα πιο γνωστά είναι: «Ἡ ζωὴ ἐν τάφῳ…», «Ἄξιόν ἐστι, μεγαλύνειν σὲ τὸν Ζωοδότην…», «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι…» και «Ὧ γλυκύ μου ἔαρ… ». Στη συνέχεια, γίνεται η περιφο-ρά του Επιταφίου εκτός του ναού και εντός των ορίων της ενορίας.
Η Μεγάλη Συνάντηση
Στην Αγιοτόκο Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα στην Πλατεία Αριστοτέλους, τη Μεγάλη Παρασκευή θα συναντηθούν οι επιτάφιοι του Μητροπολιτικού Ναού Του Αγίου Γρηγορίου Του Παλαμά, του Καθεδρικού Ναού της Του Θεού Σοφίας, της Ιεράς Μονής της Αγίας Θεοδώρας και των Ιερών Ναών της Παναγίας Χαλκέων και του Αγίου Νικολάου “Τρανού”.
Κατά τη διάρκεια της συνάντησης Ιερείς και πιστοί ψάλλουν μαζί τα εγκώμια του επιταφίου.
Επιτάφιοι συναντώνται και σε άλλες ενορίες της πόλης μας. Κατά την περιφορά του Επιταφίου, ένα έθιμο με πανάρχαιες ρίζες, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, μπάντες παιανίζουν πένθιμα εμβατήρια και ηχούν πένθιμες κωδωνοκρουσίες από τις καμπάνες των ναών. Οι πιστοί συμμετέχουν στην περιφορά του Επιταφίου και ακολουθούν κρατώντας αναμμένα σκουρόχρωμα κεριά σε ένδειξη πένθους.
Η λέξη «επιτάφιος» είναι σύνθετη. Προέρχεται από τις λέξεις «ἐπί», που σημαίνει «επάνω σε», και «τάφος».
Η δε περιφορά του Επιταφίου του ιερού ναού του αγίου Μηνά στο κέντρο της πόλης γίνεται το μεσημέρι στο κέντρο της αγοράς, ώστε να έχουν την ευλογία και οι εργαζόμενοι να τον προσκυνήσουν.
Η ημέρα αυτή είναι εντελώς ξεχωριστή. Όχι μόνο είναι μεγάλη, αλλά και υπερευλογημένη, όπως υπογραμμίζει ο ιερός ποιητής. Αιτία γι᾽ αυτό είναι το γεγονός ότι ο Ιησούς, αφού διήλθε από τον Σταυρό, ενταφιάστηκεως κοινός θνητός, εισερχόμενος έτσι με την ψυχή Του στο βασίλειο του θανάτου.
Πρωί Μεγάλου Σαββάτου (Πρώτη Ανάσταση)
Το Μεγάλο Σάββατο σηματοδοτεί το τέλος της Εβδομάδας των Παθών. Είναι το μόνο Σάββατο του έτους, κατά το οποίο νηστεύουμε και από λάδι.
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου στους ναούς τελείται Εσπερινός και η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που μας εισάγει στην εορτή της επόμενης ημέρας, δηλαδή της Ανάστασης του Κυρίου.
Η ακολουθία εκείνου του πρωινού έχει αναστάσιμο και πανηγυρικό χαρακτήρα. Είναι η λεγομένη «Πρώτη Ανάσταση».
Μετά την ανάγνωση της προφητείας του Ιωνά, η οποία προτυπώνει/συμβολίζει (prefigures/symbolizes) την τριήμερη ταφή και την Ανάσταση του Κυρίου, οι ιερείς εντός των ναών πετούν στους πιστούς φύλλα δάφνης (βάγια), τα οποία αποτελούν σύμβολα νίκης και χαράς (δηλαδή, της νίκης του Χριστού επί του θανάτου, της Ανάστασής Του).
Σε πολλούς ναούς, χτυπούν δυνατά μεταλλικά αντικείμενα ή καθίσματα. Αυτό το έθιμο συμβολίζει τον κρότο και τον ενθουσιασμό για την αναμενόμενη Ανάσταση του Ιησού. Στο αναστάσιμο Ευαγγέλιο της ίδιας ημέρας διαβάζουμε ότι ο Ιησούς απηύθυνε στις γυναίκες τον ελληνικό χαι-ρετισμό «Χαίρετε». Με τον χαιρετισμό αυτό ο Αναστάς Κύριος τιμά τις γυναίκες.
Μεγάλο Σάββατο βράδυ
Η ακολουθία της Κυριακής του Πάσχα, ο όρθρος και η θεία Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τελούνται τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου σε όλους τους ναούς της πόλης μας. Στον καθεδρικό ναό της πόλης μας, αφιερωμένο στη Σοφία του Θεού, ιερουργεί ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, στις 11:30, σβήνουν τα φώτα των ναών και ο αρχιερέας στον καθεδρικό ναό προβάλλει στην Ωραία Πύλη, κρατώντας κεριά με Φως από το ακοίμητο κανδήλι,το οποίοβρίσκεται μέσα στο ιερό βήμα, και ψάλλοντας το «Δεῦτε λάβετε Φῶς…», δηλαδή: «Ελάτε να πάρετε φως από το ανέσπερο φως». Το ίδιο συμβαίνει και στους άλλους ναούς της πόλης μας, ενώ οι πιστοί κρατούν λευκά κεριά και λαμπάδες και τα ανάβουν.
Στη συνέχεια, ο αρχιερέας, οι ιερείς, οι ψάλτες, οι άρχοντες και οι πιστοί βγαίνουν στον περίβολο του καθεδρικού ναού,όπου γίνεται η ανάγνωση του Ευαγγελίου της Αναστάσεως και στις 12:00 τα μεσάνυχτα ψάλλεται το «Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας και τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωήν χαρισάμενος», δηλαδή: «Ὁ Χριστός ἀναστήθηκε ἀπό τούς νεκρούς, ἀφοῦ πάτησε τόν θάνατο με τόν θάνατό Του καί χάρισε ζωή στούς νεκρούς πού ἦταν στά μνήματα». Οι καμπάνες όλων των ναών της πόλης μας χτυπούν χαρμόσυνα για να μεταφέρουν το μήνυμα της Ανάστασης και πυροτεχνήματα και βεγγαλικά «φωτίζουν» τη νύχτα!
Οι πιστοί ανάβουν τις λαμπάδες τους, ασπάζονται μεταξύ τους, ανταλλάζουν αναστάσιμες ευχές (Χριστός Ανέστη!/Αληθώς Ανέστη!) και τσουγκρίζουν τα αυγά, βαμμένα σε κόκκινο χρώμα.
Το έθιμο της λαμπάδας του Πάσχα ξεκινάει από τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους, όταν οι νεοφώτιστοι χριστιανοί βαπτίζονταν το Μεγάλο Σάββατο και την Κυριακή του Πάσχα μετά από ένα διάστημα προετοιμασίας. Η λαμπάδα που κρατούσαν στο χέρι συμβόλιζε το νέο φως του Χριστού, το οποίο θα φώτιζε πλέον την ψυχή του νεοφώτιστου.
Την λαμπάδα την ανάβουμε για πρώτη φορά το βράδυ της Ανάστασης, για να τονίσουμε ότι ο Χριστός είναι το φώς του κόσμου και οι εντολές Του είναι φως στο μονοπάτι της ζωής μας.
Κυριακή του Πάσχα το πρωί
Ο Εσπερινός της Αγάπης τελείται το πρωί στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, χοροστατούντος του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, με πλειάδα ιερέων. Η ίδια ακολουθία τελείται και στους άλλους ναούς της πόλης μας το απόγευμα στις 7.00.
Στην ακολουθία διαβάζεται περικοπή από το ευαγγέλιο του Ιωάννη, που αναφέρεται στην εμφάνιση του Χριστού μετά την Ανάστασή Του στους μαθητές Του, εκτός του Θωμά, ο οποίος δεν ήταν παρών, δεν πείστηκε για το γεγονός και ζητούσε αποδείξεις. Εμφανίζεται ο Χριστός και τους χαιρετά με το «Εἰρήνη ὑμῖν», γιατί οι μαθητές Του είχαν ανάγκη από την ειρήνη.
Η περικοπή διαβάζεται και σε ξένες γλώσσες, για να τονιστεί ότι η Ανάσταση αφορά όλον τον κόσμο και έχει οικουμενική διάσταση.
Η ακολουθία ονομάζεται «Εσπερινός της Αγάπης», επειδή ο Χριστός σταυρώθηκε και αναστήθηκε από αγάπη για τους ανθρώπους.
Το νόημα της Ανάστασης
Η Ανάσταση του Χριστού είναι ο ακλόνητος βράχος, επάνω στον οποίο είναι κτισμένη η «Μία,Αγία, Καθολική καιΑποστολική Εκκλησία».
Στα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης δεν περιγράφεται η Ανάσταση του Χριστού, αλλά καταγράφονται μαρτυρίες και εμπειρίες των μαθητών και μαθητριών που συναντήθηκαν με τον Αναστημένο Χριστό ή επισκέφτηκαν τον κενό τάφο, στον οποίο άκουσαν από τον άγγελο οι Μυροφόρες: «Οὐκ ἔστιν ὧδε, ἀλλ᾽ ἠγέρθη γὰρ καθὼς εἶπεν», δηλαδή: «Δεν είναι εδώ, γιατί, όπως το είπε, αναστήθηκε». Το ίδιο συμβαίνει και στις βυζαντινές εικόνες της Αναστάσεως: δεν απεικονίζεται το γεγονός αυτό καθεαυτό, αλλά οι ανθρωπολογικές του συνέπειες. Ο Αναστημένος Χριστός κρατάει από το χέρι έναν άνδρα, τον Αδάμ και μία γυναίκα, την Εύα και τους βγάζει από το σκοτάδι του Άδη, ενώνοντάς τους.
Η Ανάσταση θα εξαγγέλλει πάντα ότι «πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς», δηλαδή:«δεν θα κατανικήσουν οι δυνάμεις του άδη την Εκκλησία». Το άγγελμα «Χριστός ἀνέστη» είναι το πιο ωραίο άσμα, η πιο μεγάλη παρηγοριά και ο πιο φωτεινός οδηγός στα γεμάτα σκοτάδι και θλίψη μονοπάτια της ιστορίας. Επάνω στο «Χριστός ἀνέστη» στηρίζεται ό,τι πιο ωραίο και πιο υψηλό έχει να παρουσιάσει η πίστη μας. Ο αναστημένος Χριστός άνοιξε τον ουρανό και ανέβασε τον άνθρωπο από τον θάνατο στη ζωή, από τη φθορά στην αφθαρσία και την αιωνιότητα
Επιμέλεια κειμένου:
- Πρωτ. Κωνσταντίνος Κουκόπουλος, Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης
- Δρ. Θεοδόσης Τσιρώνης, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Κ.Ι.Θ.) Δήμου Θεσσαλονίκης
